Twee boeken over democratie en de betekenis ervan voor gelijkwaardigheid man en vrouw
Zomaar in een Londense boekwinkel ligt daar het kassakoopje, een pocket uitgebracht door de Financial Times met als titel “Democracy, what it is and why it matters”. Terug in de trein gelezen.
Vrijheid, democratie en broederschap geldt nog steeds niet helemaal voor vrouwen
De Financial Times vond dat, als het over democratie gaat, belanghebbenden er over moesten schrijven.
Nee, de krant vroeg het niet aan vanuit leren leunstoelen orerende politicologen, maar ging te rade bij een groep die op het gebied van vrijheid, gelijkheid en broederschap vandaag de dag nog het nodige te winnen heeft: vrouwen. En dan met name aan vrouwen die naar eigen bevindingen over democratie het nodige te melden hebben.
Onder meer Mary Beard die het over positie van vrouwen in Athene en Sparta heeft, Margaret Atwood die uiteenzet hoe minachting in de maatschappij zijn ondermijnende werk doet, Kaja Kallas (inderdaad, de nieuwe hoge vertegenwoordiger van de EU voor Buitenlandse Zaken) die vertelt hoe russische druk op Estland werkt en Vjosa Osmani over het gebrek aan democratie in Kosovo en wat dat betekent.
Elf lezenswaardige artikelen over gebrek aan vrijheid, gelijkheid en broederschap, en dus over democratie en rechtsstaat, geschreven vanuit wisselende en aansprekende situaties.
In deze pocket springt het artikel van Erica Benner er uit als een doorwrochte studie. Erica Benner is een politicoloog die als vrouw opvalt en zij laat merken wat dat betekent.
Haar laatste boek “Adventures in Democracy” (2024) is spraakmakend te noemen. Levendig bespreekt zij welke wortels van democratie er waren, wat eigenlijk geen wortel is, maar een mythe is gebleken en hoe je de democratie voor de ondergang kunt behoeden. Ook situaties waarin het mis gaat worden door haar besproken.
In Nederland schreven De Groene en het Financieel Dagblad over “Adventures”. Meer publiciteit zal zeker volgen, want je leest de 200 pagina’s in een ruk uit.
Waardoor spreekt Adventures in Democracy” van Erica Benner ons zo aan?
Democratie is een mooie illusie die in de klassiek oudheid uitvoerig is beschreven. Democratie is niet een model dat formeel als een vorm van rechtsstaat door overheidsorganisaties is uitgerold. Integendeel: democratie is de resultante van een aanhoudende strijd rond ongelijkheid en die verloopt chaotisch. De organisatie van de democratie waarin deze strijd werd gevoerd, was ook chaotisch en vol tegenstrijdigheden. Onze beeldvorming over de oud Griekse democratie en rechtsstaat schiet soms tekort. Wist je bijvoorbeeld dat de vrouwen van het barbaarse Sparta meer rechten hadden dan die van het sophisticated geachte Athene?
In ieder geval geeft Benner voortdurend aan welke positie vrouwen in de ontwikkeling van de democratie innamen en waar deze nog steeds scheef is, want ongelijk. Ook geeft ze aan wat er moet veranderen om dat recht te trekken, tot noodzakelijke gedragsveranderingen aan toe.
De groei van de democratie duurt (in de westerse wereld) al ruim tweeduizend jaar en is historisch goed gedocumenteerd. Benner is vooral een kenner van Machiavelli en schakelt moeiteloos in de tijd. Plato stond voor dilemma’s en oplossingen, die Machiavelli in zijn tijd voor dezelfde vraagstukken toepaste. Niets nieuws onder de zon. Het voortdurend terugkerende karakter van de huidige problematieken in de geschiedenis en de daarop gegeven antwoorden maakt haar artikel zo actueel. Het is spannend om te lezen hoe, aan de hand van de positie van slaven in de klassieke oudheid, representatieproblemen werden aangepakt, bijvoorbeeld door het optreden van Solon, een Atheense magistraat. Voor een analogie met migratie-kwesties schrikt Benner niet terug.
Benner beschrijft democratie door de eeuwen maar ook door de huidige culturen heen. Zij licht toe en concludeert waar het scheef zit, vaak gevoed door gezichtspunten van studenten uit allerlei landen waar zij doceert; opmerkelijk is ook wat in Japan of Polen als democratisch geldt.
Haar betoog verloopt van de relativering van hoog gespannen verwachtingen over democratie naar het op platte punten tekort schieten. Zij hamert vooral op de desastreuse gevolgen van extreme ongelijkheid. Ongelijkheid geldt als de oorzaak van de teloorgang van bestuurlijke organisaties van de staat, het koningschap, de republiek en uiteindelijk de individuele burger. Het gaat dan niet alleen om bestaanszekerheid maar ook om sociaal-culturele verschillen en representatie.
Zo geeft Benner bijvoorbeeld weer hoe democratische gebruiken hun wortels hebben in clubs en netwerken van mannen; clubs die wel de eerste dragers van democratie waren, maar waar vrouwen geen toegang toe hadden en hebben. Democratie was oorspronkelijk niet voor vrouwen. Formeel is deze ongelijkheid inmiddels (in Nederland) opgeheven, maar de mores/gewoontes en vanzelfsprekendheden zijn gebleven, met als gevolg dat een deel van de democratie nog steeds niet voor vrouwen is. Waardoor, van de weeromstuit, de democratie door deze gebrekkige deelname aanwijsbaar faalt.
Benner noemt ook het hedendaags verschijnsel dat burgers zich opsluiten in eigen netwerken (met hun eigen mores) met het daarmee gepaard gaande groeiende onvermogen om met mede burgers een reëel gesprek te hebben over gemeenschappelijke kwesties. Democratie is ook spreken over hoe je er bij lastige kwesties met elkaar uitkomt zodat je elkaar tenminste fysiek niet hoeft uit te roeien. Benner stelt ook uitsluitingsmechanismen en superioriteitsgevoelens van burgers onder elkaar aan de kaak. Bestuurders, partijleiders en partijleden zouden deze tegen moeten gaan, in hun land en onder elkaar. Een tweedeling gebaseerd op verachting ondermijnt de democratie en daarmee het gemeenschappelijke van de natie. Juist in deze tijd zou links met rechts moeten spreken om verder te komen.
Voor kenners van de geschiedenis een voorbeeld rond uitsluiting: Hoe had de geschiedenis voor vrouwen er uitgezien wanneer in de achttiende eeuw de baanbrekende Engelse filosofe Mary Wollstonecraft het gelijkheidsdenken van de filosoof JJ. Rousseau, had verworpen in plaats van deze (met afwijzing van de seksistische passages) te omarmen?
Terzijde: In de trein uit London bedacht ik in dit verband dat de PvdA op basis van bevolkingsgroei bij gelijk draagvlak als bij de oprichting nu ongeveer 260.000 leden had moeten tellen. De werkelijkheid is anders gebleken: de PvdA heeft nu 45.000 leden. Op het punt van inclusie en democratie is de PvdA de afgelopen zeventig jaar behoorlijk achter gebleven.
Benner pleit er voor om op te houden met het zich blind staren op al te theoretische denkbeelden die uiteindelijk illusies blijken te zijn. Zij hebben weinig betekenis voor de actualiteit. Benner wil kijken naar het falen van de democratie in concrete situaties om deze vervolgens te verbeteren. Democratie is een levend begrip en niet per se een gepurificeerde constructie. Doorgaan betekent ook: goed voor het democratisch gesprek van de burgers met elkaar.
Het loont de moeite om Benner in haar betoog te volgen, want zij neemt je mee in haar verhaal en biedt historisch onderbouwd inzicht in en zicht op de dilemma’s van nu. “Adventures in Democracy” is een mooie brede inleiding op het wezen van democratie, is rijk aan anekdotes en voorbeelden en geeft nieuwe wegen om verder te komen. Het leest als een trein.
Tot slot een Disclaimer: Dit is een boeksignalering, geen recensie. “Adventures in Democracy” is weinig geschikt voor theorievorming door leunstoel- politicologen, noch voor politieke junkies, want voor deze afslag moeten zij te ver terug van de door hen ingeslagen wegen.
Vanwege de heldere beschrijving van eigentijds dilemma’s’ (ongelijkheid, migratie, staatsburgerschap) door de millennia heen is het boek wel zeer geschikt voor PvdA-leden en democratisch ingestelde bestuurders om zich te realiseren wat het antwoord is op de vragen als: “Waar zijn wij nu mee bezig en wat vertellen wij aan de politici?”
Geert Eggink
- Eleven writers and leaders on Democracy; what it is and why it matters; Profile books/ Financial Times, 2024
- Erica Benner: Adventures in Democracy; the turbulent world of people power; Allen Lane/ Penguin Random hous, 2024