Tussen vrees en hoop: de schitterende toekomst van de sociaaldemocratie

In het eerste nummer van S&D van dit jaar steekt oud partijvoorzitter en hoogleraar Politieke Wetenschappen in Leiden, Ruud Koole, ons een hart onder de riem: De PvdA zit weliswaar in zwaar weer, de verkiezingsnederlagen van de afgelopen jaren dreunen nog door. Toch hoeft dit niet te betekenen dat de sociaaldemocratie geen toekomst heeft. Die toekomst ligt in een combinatie van vrees en hoop. Hij illustreert dat met recente uitgaven over vrees en hoop voor de toekomst van Nederland en Europa.

Tussen hoop en vrees: Sociaaldemocraten moeten weer publiekelijk standpunten uitdragen

Een eeuw geleden schreef Oswald Spengler “Ondergang van het Avondland” over de neergang van de Westerse cultuur, die volgens Spengler aan rationalisme, geldzucht en massaconsumptie ten onder zou gaan. De Nederlandse vertaling verscheen vorig jaar, waarmee het weer actueel is geworden. We zijn nu honderd jaar verder en we bestaan nog steeds, maar niemand kan ontkennen dat de voorspelling van Spengler juist in deze tijd nog niet aan actualiteit heeft ingeboet.

Het boek van Philipp Blom “Wat op het spel staat” verscheen eveneens vorig jaar. Als gevolg van de klimaatverandering en de digitalisering van arbeid is de toekomst geen belofte meer, maar een bedreiging, zo schrijft Blom. Het is tegenwoordig niet meer vanzelfsprekend dat onze kinderen en kleinkinderen het beter krijgen dan wijzelf. Daarom willen de rijke landen houden wat ze hebben. Ook al schreven zij dit honderd jaar na elkaar, zowel Spengler als Blom zijn bevreesd voor onze democratische en rechtstatelijke samenleving. Ook zetten beide forse kanttekeningen bij het vooruitgangsgeloof van de verlichting.

Vrees

In zijn boek “The Retreat of Western Liberalism” vraagt Financial Times columnist, Edward Luce, zich af of er grenzen zijn aan de groei en als dat zo is of het goede leven dan in zal storten. Voor sociaal democraten zijn dergelijke sombere analyses niet hoopgevend. De journalist Wilco Boom publiceerde eind 2017 “De neergang van de PvdA” met als ondertitel: Prominente sociaaldemocraten en de weg omhoog. Frederik Jesse, die in dezelfde periode de Den Uyl-lezing hield, buigt zich over de schuldenproblematiek van gewone mensen die door boeteverhogingen en deurwaarders- en incassokosten door overheidsinstanties daar steeds dieper in terecht komen. Dat dit kon gebeuren in het huidige Nederland, noemt hij “het failliet van de sociaaldemocratie” en hij heeft daarna geen PvdA meer gestemd.

Zijn verhaal past in een trend, niet alleen in Nederland. “Why the Left Loses” is de titel van een recente studie over de electorale achteruitgang van de  sociaaldemocratie. Veel studies wijzen erop dat de sociaaldemocratie zichzelf, door haar eigen succes, niet alleen overbodig heeft gemaakt, maar ook dat zij door demografische en maatschappelijke ontwikkelingen in een lastige positie is gebracht. Volgens een aantal publicaties zou het onmogelijk zijn om tegelijk de belangen van de arbeidersklasse en de middenklasse te behartigen. Dat houdt de sociaaldemocratie niet lang meer vol. Daar loop ook een etnische scheidslijn dwars doorheen. Tegelijk is de PvdA in de periode van de Derde Weg teveel meegegaan met de (neo)liberale idealen, waardoor de oorspronkelijk achterban zich niet meer herkende in de sociaaldemocratie.

Ruud Koole citeert uit veel meer publicaties die in de afgelopen tijd hierover zijn verschenen. Het hele artikel is te lezen in  het eerste nummer van S&D van dit jaar. Wel willen we u een aantal van de lessen, die hij uit dit literatuuronderzoek trekt, niet onthouden.

Les 1. Geen determinisme: ga niet uit van onvermijdelijkheden, zoals historische wetten, maar heb een open oog voor nieuwe maatschappelijke ontwikkelingen.

Les 2. Blijf wel steeds tegenhangen: ongewenste uitkomsten van ontwikkelingen in het kapitalistische systeem moeten worden tegengegaan, zoals de ondermijning van de collectieve sociale basis die nodig is voor een stabiele democratische rechtsstaat. Dit ideologische debat moet gevoerd blijven worden.

Les 3. Maak concrete plannen: formuleer op basis van het normatieve uitgangspunt van sociale rechtvaardigheid binnen een democratische rechtsstaat concrete plannen die de bestaanszekerheid bevorderen.

Hoop

Deze lessen dienen als aanbeveling voor het opbouwen van een nieuwe toekomst voor de sociaaldemocratie. Maar dan moet de PvdA wel meer gaan tegenhangen en het ideologische debat niet schuwen. Uitleggen, bijvoorbeeld, dat de val van het IJzeren Gordijn niet de triomf van het neoliberalisme bewijst, maar juist voortkwam uit het verlangen naar het model van de West-Europese rechtsstaat. Dus uitleggen waarom het deterministische denken van neoliberalen ongegrond is.

Daarnaast moet nadruk worden gelegd op de klimaatcrisis en de digitalisering van arbeid, maar ook op de problematiek van migratie en de kloof tussen laag- en hoogopgeleiden. Al deze zaken zijn momenteel urgent en als hierover publiekelijk geen standpunt wordt ingenomen door onze partij zullen wij nog meer verliezen. Juist het sociaaldemocratische ideaal van “Niemand aan de kant” biedt hier perspectief, soms door migrantenkinderen te steunen bij hun lange mars als “stapelaars” door het onderwijs; dan weer door op te komen voor de “kwartjes” in de lagere middenklasse, Melkert-banen te creëren of sociale werkplaatsen open te houden. Tot dusver heeft de PvdA de klimaatproblematiek nagenoeg links laten liggen, terwijl we weten dat zonder politiek ingrijpen de gevolgen van de opwarming van de aarde en van de maatregelen om die te bestrijden, buitenproportioneel bij de arme landen en de armere mensen terecht zullen komen. Groeien binnen de grenzen van wat onze planeet aankan, zoals Kate Raworth in haar boek “De Donuteconomie” uitlegt, vormt een hoopvol alternatief, dat we actief moeten uitleggen. Ook daarbij is Europese samenwerking noodzakelijk.

Wanneer de PvdA de ideeënstrijd met het neoliberalisme aangaat en samenwerkt  met andere sociaaldemocratische partijen in Europa en andere linkse partijen en organisaties in Nederland, en wanneer de noodzaak tot, de  vraag om en de mogelijkheden voor sociaaldemocratische politiek aanwezig zijn, kan het niet anders dan dat de sociaaldemocratie met haar streven naar bestaanszekerheid in een democratische rechtsstaat een schitterende toekomst tegemoet gaat.