Yasha Mounk
“The People vs. Democracy”
Harvard University Press, 2018
Mounk is als kind van Polen naar Duitsland geëmigreerd en was daar, tot zijn vertrek naar de VS, actief in de sociaaldemocratie. Hij doceert nu “Government” aan de Harvard University.
In zijn boek behandelt hij de vraag of democratie en individuele rechten nu tijdelijk onder druk staan of dat we aan de vooravond staan van een omslag in de richting van een door autocratieën geregeerde wereld. Hij behandelt veel Amerikaanse ontwikkelingen, maar dat maakt de lijn van zijn betoog niet minder van belang voor Europa.
Mounk verheldert vragen die ook in Nederland voortdurend rond dit onderwerp worden gesteld. Zijn mening wordt gestaafd door uitgebreide voetnoten.
Wat Mounk uiteindelijk bepleit in dit boek is om actief verzet te plegen tegen de neergang van de democratie, door het politieke roer om te gooien en kwesties meer binnen de natie op te lossen.
Mounk waarschuwt links dat het het nationalisme teveel aan rechts overlaat
De kern van democratie is: de wil van het volk vormgeven via verkiezingen. Wanneer een regering niet levert wat het belooft, kiest het volk een andere regering. Dat is een belangrijke spelregel van de parlementaire democratie. Meer democratie is daarmee nog geen gegeven permanente situatie. Het in stand houden van democratie betekent een aanhoudende, nooit eindigende worsteling om tegenstellingen te overbruggen. Om die worsteling aan te kunnen zijn goed geïnformeerde en gemotiveerde burgers nodig.
Voor burgers wordt het lastig als een reeks regeringen niet meer levert wat het belooft. Dan verdwijnt het vertrouwen in de spelregels van de democratie en daarmee uiteindelijke de bereidheid van de burgers om zich aan die regels te houden. De bevolking neemt dan niet meer deel aan de dagelijkse democratische besluitvorming: ze wordt buitengesloten. Democratische instellingen als het parlement, de rechterlijke macht en het overheidsapparaat worden gewantrouwd en moeten het ontgelden. Een stroom van berichten over overheidsfalen maakt het wantrouwen plausibel. Een “race to the bottom” volgt, het gaat van kwaad tot erger. Mounk beschrijft de weg die het volk van een democratie naar een dictatuur leidt: van het verminderen van individuele rechten tot het afbreken van democratische instellingen, soms tegelijk.
Mounk gebruikt begrippen die nogal eens in publicaties (Economist, NRC) worden gebruikt. Daarom hieronder een korte uitleg van deze begrippen.
- Liberal democracy: de ideale, goed functionerende parlementaire democratie, waarin burgers individuele rechten hebben die via onafhankelijke rechtspraak worden gehandhaafd;
- Illiberal democracy: de regering is wel democratisch gekozen maar tast individuele rechten aan en wordt daarmee illiberal, door inperking en geleidelijke afname van bijvoorbeeld de onafhankelijke rechtspraak (zie situatie in Polen);
- Undemocratic liberalism: de macht van de overheid is niet het gevolg van rechtstreekse verkiezingen, maar de burgers hebben wel individuele rechten (zie de Europese Unie);
- Autocratie: Niets van het hier boven beschrevene, zie Rusland, Venezuela, etc.
Lang is gedacht dat, zolang het met de economie wel goed ging, de “liberal democracy” wel zou volgen. Inmiddels weten we van Fukuyama’s “End of history” dat het anders loopt. Mounk gebruikt de beeldspraak: “Hoe komt het dat een kip, die wordt vetgemest, denkt dat het heerlijke leven eeuwig duurt?” Wij weten wat de boer met de kip van plan is. Die omslag zit er aan te komen, de kip weet dat (nog) niet.
De positieve houding van de bevolking tegenover de democratie vermindert. Peilingen leren dat men steeds positiever staat tegenover autoritaire regimes. Deze peilingen voorspellen zelfs de wisseling van regimes: van democratisch, via populistisch naar autocratisch.
De beweging naar een autocratie is een optelsom van parallelle ontwikkelingen. Om te beginnen komt het nauwelijks meer voor dat een autocratie zich vestigt na een coup d‘etat, met tanks voor het presidentiële paleis. Nu stemt het volk in toenemende mate voor een populistische belofte tegen de falende democratie met haar elites, haar instellingen en specifieke lobby- en belangengroepen.
Mounk meent dat de volgende ontwikkelingen daaraan ten grondslag liggen:
- Massamedia, zoals kranten, radio en televisie baseren hun berichtgeving op gedeelde waarden over de parlementaire democratie. Met de komst van de sociale media is dit voorbij. De intermediaire rol van redacties om nieuws in een context te plaatsen is weggevallen.
- De sinds WO II aanhoudende welvaartsgroei stagneert. Voor velen stagneren de inkomens. Voor de groep, geboren na 1980 is er geen vanzelfsprekendheid meer dat ze het beter zullen krijgen dan hun ouders. Dat verontrust ook de ouders.
- Globalisering doorbreekt de gemeenschappelijke identiteit van de bevolking.
- Populisme blijkt vooral aantrekkelijk te zijn voor wie het nu (nog) goed heeft, maar niet meer overtuigd is van de continuïteit van de individuele welvaart en van de identiteit die de bijbehorende maatschappelijke positie verschaft.
Opmerkelijk is de veelgehoorde opvatting dat, wanneer de economie tegenzit, de kiezers wel weer zullen terugkeren in de moederschoot van de oude volkspartij (de sociaaldemocratie).
Aan de hand van de piramide van Maslov stelt Mounk dat, wanneer de basisbehoeften zijn bevredigd, men inderdaad aan immateriële waarden toekomt. En weer terug. Maar er is geen terug en dat maakt het extra urgent. Men komt niet meer terug op het nest, maar gaat verder op de ingeslagen weg van het onderhouden van immateriële waarden en komt zo eerder in populistisch vaarwater terecht.
Als remedie stelt Mounk voor:
- Bewaar de eenheid op links. Voorbeeld: Polen: daar wordt door onderlinge twisten geen linkse meerderheid in de assemblee gerealiseerd en daarmee wordt de huidige autoritaire regering aan de macht geholpen.
- Spreek niet in termen van de status quo. De daarbij behorende begrippen worden gewantrouwd en hebben afgedaan. Formuleer een positieve visie/boodschap gericht op verandering. Een beroep op continuïteit belooft de (voor vaststaand) aangenomen ellende voort te zetten.
- Omarm het nationalisme c.q. verlaat de verdediging en de invoering van universeel geldende waarden, die op het oog inderdaad haaks staan op nationale waarden. Doordat links het nationalisme aan rechts overlaat, laat het zich een oersterk politiek concept uit handen slaan.
Anders gezegd: de worsteling van de democratie speelt zich af binnen de grenzen van de natie, waar een “inclusief patriottisme” inmiddels is geboden om het toenemend verschil tussen insiders en outsiders aan te pakken. Deze aanpak dient dan wel op nationale leest te zijn geschoeid. Denk aan: Werk!
De eis van een stevige, zelfbewuste politiek van de nationale overheid omvat naast arbeid ook volkshuisvesting als voorziening voor de bevolking, het ontwikkelen van een infrastructuur en de verzorgingsstaat.
Maar het zal nog wel even duren voordat de “liberal democracy” zich heeft herpakt en meer in nationale verbanden gaat optreden. Of het die tijd van leven heeft?
Geert Eggink